TEXTOS DIVERSOS RELACIONADOS COS CEMITERIOS; varios autores.
NA TOMBA DO XENERAL INGLÉS
SIR JOHN MOORE
MORTO NA BATALLA DE ELVIÑA (CORUÑA)
O 16 DE XANEIRO DE 1809
Á miña amiga María Bertorini,
nativa do país de Gales.
Coruña, 1871.
¡Cuán lonxe, cánto, das escuras niebras,
dos verdes pinos, das ferventes olas
que o nacer viron, dos paternos lares,
do ceo da patria que o alumou mimoso,
dos sitios, ai, do seu querer; qué lexos
viu a caer baixo enemigo golpe
pra nunca máis se levantar, coitado!
¿Morrer así en estranxeiras plaias,
morrer tan mozo, abandonala vida
non farto aínda de vivir e ansiando
gustar da froita que coidado houbera!
¡I en vez das ponlas do loureiro altivo
que do heroe a testa varonil coroan,
baixar á tomba silenciosa e muda...!
¡Ouh brancos cisnes das britanas islas;
¡ouh arboredos que bordás galanos
dos mansos ríos as ribeiras verdes
i os frescos campos donde John correra...!
Si a vós amargo xemidor sospiro
chegou daquel que no postreiro alento
vos dixo 'adiós! con amorosas ansias
a vós volvendo o pensamento último,
que da súa mente se escapaba inxele,
¡con que pesar, con que dolor sin nome,
con que estrañeza sin igual diríades
tamén ¡adiós! ó que tan lonxe, tanto,
da patria, soio, á eternidá baixaba!
I o gran sillón, a colgadura inmóvil
do para sempre abandonado leito;
a cinza fría do fogar sin lume,
a branda alfombra que leal conserva
do pé do morto unha sinal visibre,
o can que agarda polo dono ausente
i o busca errante por camiños ermos,
as altas herbas da alameda escura
por onde el antes con solás paseaba,
o sempre igual mormoruxar da fonte
donde el nas tardes a sentarse iña...
¡cal falarían sin parar de Moore,
co seu calado afrixidor lenguaxe,
ós ollos, ¡ai!, dos que por el choraban!
¡Xa nunca máis..., xa nunca máis, ouh triste!,
ha de volver onde por el esperan!
Parteu valente a combatir con groria.
¡Parteu, parteu...! e non tornou, que a morte
segouno alí nos estranxeiros campos,
cal frol que cai onde a semilla súa
terra n'atopa en que arraigar poidera.
Lonxe caíche, pobre John, da tomba
onde cos teus en descansar pensaras.
En terra allea inda os teus restos dormen
i os que te amaron e recordan inda,
mirando as ondas do velado Océano,
doridos din, desde as nativas praias:
"¡Aló está el, tras dese mar bravío;
aló quedou, quisais, quisais por sempre;
tomba onde naide vai chorar, cobexa
amadas cinzas do que nós perdemos...!"
I os tristes ventos i as caladas brisas
que os mortos aman si lexanos dormen
do patrio chan, a refrescarte veñen
do vran na noite calorosa, e traen
pra ti nas alas cariñosas queixas,
brandos suspiros, amorosos ecos,
algunha bágoa sin secar, que molla
a seca pedra do mausoleo frío,
do teu país algún perfume agreste.
¡Mais que fermosa e sin igual morada
lle coupo en sorte ós teus mortales restos!
¡Quixera Dios que para ti non fora,
nobre estranxeiro, habitación allea!
Que n'hai poeta, ensoñador esprito
non pode haber que ó contemprar no outono
o mar de seca amarillenta folla
que o teu mausoleo con amor cobexa,
que ó contemprar nas alboradas frescas
do mes de maio as sonrosadas luces
que alegres sempre a visitarche veñen,
non diga: "¡Así cando eu morrer, poidera
dormir en paz neste xardín frorido,
preto do mar..., do cimeterio lonxe...!"
Que ti n'escoitas en jamás, ¡ouh Moore!,
choros amargos, queixumbrosos rezos,
nin os outros mortos a chamarte veñen,
pra que con eles na calada noite
a incerta danza dos sepulcros bailes.
Só dose alento do cogollo que abre,
da frol que mucha o postrimeiro adiose,
loucos rebuldos, infantiles risas
de lindos nenos que a esconderse veñen
sin medo a ti tras do sepulcro branco.
I algunha vez, ¡moitas quizais!, sospiros
de ardente amor que o vento leva donde
Dios sabe só... por sin igual compaña
dichosos tes na habitación postreira.
¡I o mar, o mar, o bravo mar que ruxe
cal ruxe aquel que te arrolou na cuna,
mora onda ti, vén a bicar as pedras
dun chan de amor que con amor te garda,
i arredor teu deixa crecelas rosas!
¡Descansa en paz, descansa en paz, ouh Moore!
E vós que o amás, do voso honor celosos,
fillos de Albión, permanecei tranquilos.
Terra fidalga é nosa terra -tanto
cal linda Dios a quixo dar-; ben sabe
honra faser a quen merece honra,
i honrada así, cal merecu, foi Moore.
Soio non está no seu sepulcro; un puebro
co seu respeto compasivo vela
polo estranxeiro a quen traidora morte
fixo fincar lonxe dos seus, i a alleos
vir a pedir o derradeiro asilo.
Cando do mar atravesés as ondas
i ó voso irmán a visitar vaiades,
poñé na tomba o cariñoso oído,
e si sentís rebuligar as cinzas,
e si escoitás indefinibres voces,
e si entendés o que esas voces digan,
a ialma vosa sentirá consolo.
¡El vos dirá que arrededor do mundo
tomba mellor que a que atopou n'achará
sinón dos seus antre o amoroso abrigo!
Rosalía de Castro, Follas Novas, 1880
LEUTOR:
A morte non me arrepía e o mal que desexo ao meu inimigo é que viva até sobrevivirse.
Eu son dos que estruchan a cara para apalpar a propia calivera e non fuxo dos cemiterios endexamais.
Tanto é así que teño un amigo enterrador nun cemiterio de cidade(...) Un enterrador sabe sempre moitas cousas e cóntaas con humorismo (...) Este enterrador tense por home de ben e cóntame cousas tráxicas que fan rir e cóntame cousas de rir que arrepían, e coas sorpresas da súa conversa fuxen as horas sen decatarme.
(...) Morrín entre cobertores como morren a cotío os bos homes, e ben afeitado e ben peiteado e co meu traxe dos días de festa (...) Deitado na miña caixa de piñeiro repousei moitísimos días, tantos que perdín a conta. Apodrecín axiña e aos poucos días de enterrado encomenzaron os vermes a facerme cóxegas (...).
Castelao, Un ollo de vidro. Memorias dun esquelete. 1922
Pouco ou nada saben os homes do que agarda ao espírito atrás da morte, pero inda menos é o que sabe do que lle ha pasar ao corpo (...) Vostedes non teñen medo de afirmar que a alma segue vivindo logo de se separar do corpo, e en troques, cren que este dende o instante en que a alma se vai, está condenado a unha desintegración fatal. Pois non é certo. Eu, como lle dixen nin podo afirmar nin negar ningunha cousa da alma, mais o corpo asegúrolle que segue despois de morto un xeito especial de vida, material, claro está (...).
Vicente Risco, Do caso que lle aconteceu ao doutor Alveiros. 1919
En efecto, don Ramiro morreu. Chorouno o can na sala, e o faco deixouse caer estarricado despois de sete días de corte pois só servía para camiñar. Don Ramiro foi enterrado nunha sepultura terrea na porción nova do cemiterio. Na primeira tempada non podía rebulir porque inda seco coma unha palla centea, comezou a podrecer axiña e os cóndilos e testas dos ósos saíron do seu lugar; no medio do montón de esterco os ósos estaban soltos e non había medio de dar unha volta. (...) e por remate deu coas sepulturas de parede. estas son os barrios burgueses de boas casas de pisos do camposanto, como as tumbas isoladas son os barrios de hoteis e a fosa común os barrios baixos. (...) Quedou nunha sepultura brasonada na nave da Epístola; a caixa de pedra debía estar feita para algún disforme feudal (só restaban un osiños comestos polo tempo e unha espora de ferro) pois o noso morto atopaba o vagantío e o gustoso descanso dun leito de pazo aldeán.(...) -¿Ti quen es?- dixo a caveira-.¿Tes liñaxe dabondo para durmir connosco, os fidalgos máis antigos de Galicia? ¿Cales son os teus brasóns? Non viñeron arcebispos, nin abades ao teu enterro, chegaches pola noite coma un rapañeiro.
R. Otero Pedrayo, O purgatorio de don Ramiro. 1926
O home que non quería morrer e morreu
O home que en doce anos de América gañou para un enterro de primeira.
Castelao, Cincuenta homes por dez reás, 1926
SOBRE DA MORTE DE BIEITO
Foi preto do camposanto cando eu sentín boligar dentro da caixa ao pobre Bieito. (Dos catro levadores do cadaleito eu era un). ¿Sentino ou foi aprensión miña? Entón non podería aseguralo. ¡Foi un rebulir tan maino!... Como a teimosa puvulla que rila, rila na noite, rila de entón no meu maxín afervoado aquel mainiño rebulir.
Pero é que eu, meus amigos, non tiña seguranza, e polo tanto -comprendede, escoitade- polo tanto non podía, non debía dicir nada.
Imaxinade nun intre que eu dixese: O Bieito vai vivo.
Todas as testas dos velliños que portaban cirios ergueríanse nun babeco aglaio. Todos os pícaros que viñan extendendo a palma da man baixo o pingotear da cera, virían en remuíño arredor meu. Apiñocaríanse as mulleres a carón do cadaleito. Escorregaría por todos os beizos un marmular sobrecolleito, insólito:
¡O Bieito vai vivo, o Bieito vai vivo!...
Calaría o lamento da nai e das irmás, e axiña tamén, descompasándose, a gravidosa marcha que planxía nos bronces da charanga. E eu sería o gran revelador, o salvador, eixo de todos os asombros e de todas as gratitudes. E o sol na miña face cobraría unha importancia imprevista.
¡Ah! ¿E se entón, ao ser aberto o cadaleito, a miña sospeita resultaba falsa? Todo aquel magno asombro viraríase inconmensurable e macabro ridículo. Toda a arelante gratitude da nai e das irmás, tornaríase despeito. O martelo espetando de novo a caixa tería un son sinistro e único na tarde estantía. ¿Comprendedes? Por iso non dixen nada.
Houbo un intre en que pola face dun dos compañeiros de fúnebre carga pasou a insinuación leviá dun sobresalto, coma se el estivese a sentir tamén o velaíño boligar. Mais non foi máis que un lampo. De seguida ficou sereno. E non dixen nada.
Houbo un intre en que case me decidín. Dirixinme ao da miña banda e, acobexando a pregunta nunha surrisa de retrouso, deslicei:
-¿E se o Bieito fose vivo?
O outro riu picaramente coma quen di: "Que ocorrencias temos", e eu amplifiquei adrede a miña falsa surrisa de retrouso.
Tamén me vin a rentes de dicilo no camposanto, cando xa pousaramos a caixa e o crego requeneaba.
"Cando o crego remate", pensei. Mais o crego acabou e a caixa deceu á cova sen que eu puidese dicir nada.
Cando o primeiro cadullo de terra, bicado por un neno, petou dentro da cova nas táboas do ataúde, rubíronme ata a gorxa as verbas salvadoras... Estiveron a punto de xurdiren. Mais entón acudiu novamente ao meu maxín a case seguranza do arrepiante ridículo, da rabia da familia defraudada, se o Bieito se topaba morto e ben morto. Ademais o dicilo tan tarde acrecía o absurdo desorbitadamente. ¿Como xustificar non o ter dito antes? ¡Xa sei, xa sei, sempre se pode un explicar! ¡Si, si, si, todo o que queirades! Pois ben... ¿E se tivese morto despois, despois de o sentir eu remexerse, como quizais puidese adiviñarse por algún sinal? ¡Un crime, si, un crime o me ter calado! Oíde xa o rebumbio da xente...
-¡Pediu auxilio e non llo deron, malpocado!...
-El sentía chorar, quíxose erguer, non puido...
-Morreu de espanto, saltoulle o corazón ao se sentir decer na cova...
-¡Velaí o tendes, coa cara torta dos esforzo!
-¡E ese que o sabía, tan campante, aí a surrir coma un pallaso!
-¿É parvo ou que?
Todo o día, meus amigos, andei tolo de remorsos. Vía ao pobre Bieito grafiñando as táboas nese espanto absoluto, máis alá de todo consolo e de toda conformidade, dos enterrados en vida. Chegoume a parecer que todos lían nos meus ollos adormiñados e longanos a obsesión do delicto.
E alá pola alta noite -non o puiden evitar- funme de camiño do camposanto, coa solapa subida, ao arrimo dos muros.
Cheguei. O cerco por unha banda era baixiño: unhas pedras mal postas, apreixadas por edras e silveiras. Paseino e fun dereito ao sitio... Deiteime no chan, apliquei a orella, e axiña o que oín xioume o sangue. No seo da terra unhas unllas desesperadas rabuñaban nas táboas. ¿Rabuñaban? Non sei, non sei. Alí preto había un sacho... Ía xa cara a el cando fiquei suspenso. Polo camiño que pasa a rentes do camposanto sentíanse pasadas e rumor de fala. Viña xente. Entón si que sería absurda, tola, a miña presencia alí, daquelas horas e cun sacho na man.
¿Ía dicir que o deixara enterrar sabendo que estaba vivo?
E fuxín coa solapa subida, pegándome aos muros. A lúa era chea e os cans latricaban lonxe.
Rafael Dieste, Dos arquivos do Trasno, 1926 Galaxia.
CIMENTERIO DE CIDÁ
A soberbia dos poderosos chega até os cimenterios
e trócase en mármores corintios
i en bronces propietarios.
Cómpre chantar no mundo ista pancarta:
Hai mortos de primeira e de segunda,
e mortos que non teñen onde caírse mortos.
O esquelete dun rico
val por tres esqueletes
dises homes sinxelos que cobran os sábados
un xornal resuado de soños i esperanzas.
Os mortos poderosos
chegan ao cimenterio con boleto de palco
e métense nunha furna de mármol separatista,
pensando que as trompetas do xuício final
tocarán pra iles en escrusiva
unha fermosa diana froleada.
Un día despoxarémolos disa terra ofensiva
e faremos unha soia tumba igualitaria.
Deitaremos no mar os mármores noxentos
e os bronces orgulosos fundirémolos no lume.
Aos herdeiros dos soberbios mandarémoslles os ósos
dos seus devanceiros pra que coticen na Bolsa
cos nitratos, cos ferros, co carbón e o cobre,
i esí poidan vivir, coma sempre, de rendas.
Celso Emilio Ferreiro, Longa noite de pedra, 1962
EPITAFIO DE NORIEGA VARELA
Perdoade canto esbardallei e finxín.
Pro foi verdade que amei a frol do toxo
e as pucharcas no monte,
que endexamais saberán das estrelas que as miran.
Con sombreiros novos cubrín meus desacougos
e morrín na beiramar sin despedirme
das uces, das queirogas, das folerpas da neve,
das mozas da montaña e da montaña mesma,
que andará preguntando polo seu soñador.
Álvaro Cunqueiro, 1961.
IBA MORRER UN HOME
(...)
eras un home xusto
i a túa morte puxo un pano nos ollos de loito largacío
nas xentes que calaban aldraxes e saloucos a rentes das cunetas
o mártir das ideas no umbral dos tempos derradeiros
un home ceibe na difícil tarefa de loitar soio
espido
na vegada da morte un vivo testemuño
ninguén sabe onde está esaitamente a túa tumba
o teu sangue espallado
sin unha soia queixa
eras un home xusto
ninguén sabe o lugar esaito da túa tumba
eras un home xusto
eras un home
(...)
Luz Pozo Garza, 1972
PEQUENO TESTAMENTO
Morrer quixera a peito descoberto,
o corazón, ao que foi seu, aberto.
Enxoito de arrebiques honorarios,
cal quixo ser meu xeito de vivir,
e, no meio dos mais, o de sentir
pro combater e o bater diarios.
As aspas do muíño dunha vida
sempre do amor recuncan na ferida.
Por moito que un os poros desorbide
para casar connosco o mundo non
foi feito, nin refeito na ocasión
e somos carta só pra pau de envide.
A Terra en min mandou e a liberdade,
e teño de cadeas e saudade
dos desterros, recheo o memorial.
Erguer do chan a vida impón a un
xogala fina vez ao pin-pan-pun
nun circo pras ideias post-toural.
A guerra veu nos anos matutinos
pra estirar seu espeutro aos vespertinos
moendo xeracións no seu rodicio,
pechando ao outro todolos camiños
se non collía o vinco nos fociños,
ate ter de facer do escape oficio.
Si deixo do que fun imaxe... brava
non é miña a culpa de a non ter escrava,
de non levar as veas en deshelo,
nin aturar enriba do meu corpo
o drama da Galiza como un morto,
mentras luza no ceu seu seteestrelo.
Se traballei arreu noite e mais día,
para garnir esquelas non faría,
se non pra merescer da miña banda,
a cobiza de gracia que en min berra:
a de morrer en gracia coa Terra,
aínda que Deus esixa a súa manda.
Valentín Paz Andrade, Nordés, 1978
CELSA R. I. AFORCOUSE EN XULIO DO 74
Celsa R. I. pendurouse dunha viga.
Aforcouse nun alpendre.
Profesión: pescantina. Estado: viuda.
Ós coarenta e cinco anos xa era vella.
Cómo brúa o mar.
Qué negra noite, Celsa R. I.
O vento bate a porta aberta do alpendre
e abana paseniñamente teu corpo.
Renxe a viga.
Cando nena, o pai mariñeiro
contáballe a Celsa R. I. dunha onda roxa
no mar, cun anxo sentado enriba.
Tamén da estadea azul cun pano branco
perpetuamente ergueita na mesma rocha
que enfeitizaba ós mariñeiros.
O pai de Celsa R. I. falaba de encantamentos.
Non falaba da súa vida.
Tampouco o fixera o seu home. Afogado,
naufragou nun barco de pesca.
¿Que se ten de falar da vida dun mariñeiro?
Celsa R. I. vivía nunha aldea de vellos e nenos.
Illada, soia, medoñenta.
Tampouco tiña nada que falar de si.
¿A quen lle podía importar Celsa R. I.
nunha terra maldita, de xentes emigradas,
rillada polos usureiros,
apremada dende lonxe polos burócratas?
Celsa R. I. traballadora no peirao,
aforcouse.
Non a levou ningún anxo da terra.
Non a enfeitizou ningunha estadea azul.
Cómo brúa o mar...
Qué negra noite, Celsa R. I.
O vento bate a porta aberta do alpendre
e abana paseniñamente teu corpo.
Renxe a viga.
Luís Seoane, Nordés núm.1
O FERRO
O Ferro ergueuse cedo unha mañá de agosto:
cumpría ir axeitando o noxo e o coitelo;
o Ferro madrugaba, competindo co sol
que espreguiza o seu sono por riba dos curutos.
O Ferro vai compondo a súa fasquía baixa
acouga, olla, pescuda o chan esmendrellado
e argalla con extraño xeito de especialista
os nós da garavata e das zocas informes;
fita o espello e amaña o seu porte borrallento.
O Ferro ergueuse cedo: era un esgrevio día.
(Cando o Ferro traballa, renxendo as súas moas,
detense toda a vida nos vieiros do mundo:
a rocha cala axiña, o xílgaro tatexa,
o legón queda logo pendurado por riba
dunha testa tremente que se atopa, de súpeto,
coa inmensa soidade dun soidoso eido;
o arado romano dos nosos devanceiros
abala como un vimbio entre o fendido sulco;
os esqueletos choutan, a eito, polas eiras
e, en fin, a ponla fica anguriada sen seiva).
O Ferro vai deixando atrás os salgueirais,
as fragas, o lameiro, as figueiras malditas,
e camiña ateigado, agarimando a morte,
teimando nos seus miolos a esmorga do aquelarre.
E aló onde o camiño empata co vindoiro
un home, un home enteiro, agarda polo Ferro:
a voce tena limpa, a ollada asosegada,
como un tenor ergueito no medio do escenario.
Chamábase daquela (e aínda se chama agora)
amigo, camarada, compañeiro ALEXANDRE.
Víctor Vaqueiro, Lideiras entre a paisaxe, 1979.
A SANTA COMPAÑA
Unha vez que un pai e un fillo, que xa era adulto, regresaban dunha viaxe tiveron a desgracia de seguir, sen se decatar e xa de noite, un camiño que pasaba preto do adro da igrexa de San Martiño de Tabeaio. Percatáronse do mal que lles provocaría o seu descoido cando nun recuncho se atoparon coa Santa Compaña, que ao dar as doce saía do cemiterio para facer a súa rolda.
Pai e fillo viron estarrecidos as luces dos fachos que portaban as almas en pena, e oíron o marmurio das letanías dos difuntos. Foi tanto o medo que sentiron que quixeron fuxir a toda présa sen conseguilo, xa que o vello, canso e con poucas forzas, tropezou e caeu inmediatamente, sen folgos nin ánimo para continuar. O fillo chegou un pouco máis lonxe, pero tampouco tivo forzas nin coñecementos para trazar no chan o círculo e poñerlle en medio a cruz, como hai que facer para se librar das cousas do outro mundo meténdose un dentro.
O pai, ao caer ao chan comprendeu que a Santa Compaña pasara por enriba del, pois ben sentiu no corpo como o descalabraban as pegadas dos difuntos. Ergueu un pouco a cabeza para mirar a ver se vía ao seu fillo, pero como era de noite, non conseguiu velo. Sen dúbida levárao a Santa Compaña para que portase a cruz, o cubo de auga bendita e o
hisopo. O pai esvaeceu e non volveu en si ata o amencer. Estaba canso e sen forzas, doíalle o corpo... Quixo porse en pé, mais as pernas non o aturaban. A rastras foi percorrendo o camiño de regreso á casa. O fillo aínda non chegara e el semellaba un difunto.
Ao rapaz atopárono máis tarde os veciños: apareceu durmido ao pé do cruceiro da parroquia, apertado contra a cruz. O pai a penas tardou tres días en morrer, e o fillo durou máis tempo, pero pouco máis. Ninguén conseguiu del que dixese nada, xa que o que vai cos difuntos, aínda que queira, non pode dicir o que ve nin o que lle mandan facer, nin tampouco quen é o que o fai, nin pode volver a cabeza para ver o que leva detrás. O único que pode facer o que vai coa Santa Compaña, no caso de ter a habelencia precisa, é, se atopa a outro desgraciado no seu camiño, poñerlle a este nas mans a cruz, o cubo coa auga bendita e o hisopo, librándose el ao deixar ao outro no seu lugar, pero, con todo, non tardará moito en morrer, consumíndose pouco a pouco.
Adaptado dun texto de L. Carré Alvarellos
OS SARTEGOS DE PONTOIBO
A vila das Pontes, segundo conta a tradición, foi entregada por Henrique II a García Rodríguez en recompensa por ter este pagado un cuantioso rescate polo monarca, prisioneiro na batalla de Náxera en 1367.
Moi preto da vila, en San Vicente de Pontoibo, hai anos foran descubertos enterramentos posiblemente paleocristiáns e recuperáranse varios sartegos.
Din que un paisano quedárase con dúas destas pezas e que as vendeu coma se fosen pías de pedra, ocultando a súa anterior función funeraria. Contan que un dos sarcófagos mercouno un labrego coa intención de efectuar no seu interior os labores de salga do porco, pero toda a carne alí aqueloutrada podrecía, coma se o sal se negase a conservala. Aquela pía non salgaba.
O outro sartego foi cambiado por bos cartos dun ferreiro, que o levou á súa forxa. Encheune de auga para meter o ferro candente e temperalo. Pero o ferro non temperaba e fendía. Por motivos diferentes devolvéronlle ao labrego as dúas pías de pedra. A lenda reflicte que os ritos en torno á morte e o respecto aos sepulcros forman parte da cultura humana.
O sarcófago maior dos atopados, antropomorfo e feito de granito, quedou nun campo xunto á capela de San Vicente de Pontoibo. Case todo o ano está cheo de auga da chuvia, a cal tradicionalmente (din que desde a súa descuberta no ano 1847) utilízana os ofrecidos para lavar as mans e os ollos coa finalidade de que o Santo lles axude a curar os males. E todos lle chaman o baño do Santo. Segundo información de Salustiano Ameneiro, hai 26 anos que o quixeron levar pero os veciños impedírono. Porque é moita a devoción a San Vicente. A capela sempre a teñen amañadiña co traballo de todos os da parroquia. O día do Santo celebran unha gran festa.
Cóntanos Salustiano que naqueles tempos, San Vicente tiña gando; era un santo rico, pero vendéronllo para as obras da capela. Engade que, para o 24 de xaneiro lle regalan ao Santo productos do campo; antes levábanlle sobre todo orellas e pezuños de porco, pero agora hai máis variedade: patacas, maínzo, ovos, algunha cachola, viño..., e logo faise unha poxa con todo. Salustiano leva máis de 50 anos facendo a subhasta para sacar cartos para a festa.
Nun cruzamento anterior á capela, chama a atención unha pequena cruz de madeira vella. É por un home que morreu de fame. Hai moitos anos que pasou. Atopárono aí morto, e na casa somentes tiña un pucheiro con ortigas pisadas. Eran malos tempos.
Recollida por Esperanza Piñeiro e Andrés Gómez, 1998.
O INMENSO CAMPOSANTO DA HABANA
Eu tamén tiven un tío en América. E agardo telo aínda, a regar rosanovas no Panteón Gallego co seu cubo de cinc.
O meu tío chamábase Amaro e morrera polo menos oito veces antes de morrer. Era un especialista en morrer e sempre o facía con moita dignidade. Da morte volvía perfumado con xabóns La Toja, peiteado á maneira do acordeonista da Orquestra Mallo, cun traxe novo Príncipe de Gales e cunha historia sorprendente. Unha vez fixo unha descrición moi detallada do menú do Banquete Celestial, no que, segundo el, abundaba o lacón con grelos.
[... ] Maldita gracia que facían a papá aquelas rondas impagadas. Amaro non tiña un peso e sempre acababa morrendo despois de brindar pola Habana. E así foi. Fartos do seu traxín dun mundo a outro, esta vez os meus pais non lle prepararon velorio, nin houbo perfume, nin peiteado, nin traxe.
Estate aí, ordenou o meu pai, e avísanos cando volva.
Fiquei durmido ao seu carón, pero ao espertar estaba frío e con aspecto de non volver nunca desa viaxe. Tiña un sorriso dolorido e, na boca entreaberta, botábase de menos o seu dente de ouro. Non regresou, por agora, da travesía. Meter metérono nun nicho na aldea de Néboa, pero eu imaxínoo nalgunha alfándega, intentando pagar o billete co seu dente na palma da man como precioso grao de maínzo, e facendo xestións para volver ao inmenso camposanto da Habana.
Manuel Rivas, ¿Que me queres, amor?, Galaxia, 1995
